«Արարատի շուրջը սփռված այս երկիրը` Հայաստանը, ունի տարբեր աշխարհների բանալին»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է կինոգետ, գրող, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, Երևանի կինոյի և թատրոնի պետական ինստիտուտի ռեկտոր ԴԱՎԻԹ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԸ: Նա մեկն է այն մարդկանցից, որոնք կանգնած են 2001 թվականին մեկնարկած «Գրական տապան» միջազգային փառատոնի ակունքներում: Օրերս` սեպտեմբերի 18-28-ին, Հայաստանում և Արցախում տապանը նավարկեց հինգերորդ անգամ, և Դավիթ Մուրադյանը, որպես այդ նավարկությանն էնտուզիազմով ծառայած նավորդ, պարգևատրվեց «Գրիգոր Նարեկացի» հուշամեդալով, ինչի առթիվ սիրով շնորհավորում ենք:

«ՆՐԱՆՑԻՑ ԱՄԵՆ ՄԵԿԸ ՆՊԱՍՏԵՑ, ՈՐ ՄԵՐ ԵՐԿՐԻ ԻՐԱԿԱՆ ՏԱՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՎԵԼԱՆԱ ԻՐ ԳՐՎԱԾՔԻ ՉԱՓՈՎ»

-Պարոն Մուրադյան, ի սկզբանե ի՞նչն էր «Գրական տապանում»:
-Հին պատմություն է: Տասներեք տարի առաջ, նոր գործ սկսողի խանդավառությամբ, ձեռք զարկեցինք այս նախագծին, որովհետև նպատակ ունեինք ավելացնելու Հայաստանի բարեկամների թիվը և մեր երկրին վերադարձնելու այն մշակութային դերն ու նշանակությունը, որոնք նա ունի ի սկզբանե` պատմականորեն, այսինքն` ստեղծելու գրականության խաչմերուկ:
-«ՈՒր է տանում գնացքը» խոհագրական ակնարկում դարասկզբին «Գրական գնացքով» կատարած ճամփորդության առնչությամբ դիտարկել եք. «Հույժ իրապաշտ Եվրոպան, որը երբեք չի հրաժարվում պրակտիկ կողմնորոշումներից, իր նոր պատմությունը ցանկանում է սկսել խոսքով»: Ճամփորդությանը հաջորդած այս տարիներին Եվրոպայի խոսքի իրական արժեքը Ձեզ համար շոշափելի՞ է, ընկալելի՞ է:
-Դարասկզբին ուրիշ իրավիճակ էր. Եվրոպան մտել էր վերափոխությունների փուլ, նրա ավանդական քարտեզը լրացվում էր, քանի որ վերացել էր Բեռլինի պատը: Աշխարհագրական իմաստով ամեն ինչ մնում էր նույնը, բայց քաղաքական իմաստով` նորանում: Իսկ մեր երկիրը մուտք էր գործում պատմության նոր շրջափուլ: Այդ հետաքրքիր սահմանագծին «Գրական ճեպընթաց» կոչվող մի գնացք հավաքել էր Արևմտյան ու Արևելյան Եվրոպաների գրողներին և անցնում էր գրեթե ամբողջ աշխարհամասով: Մենք էլ` հայ գրողներով` Լևոն Խեչոյանը, ես, մեզ հետ նաև մեր ճամփակից Դավիթ Մաթևոսյանը, որ մեր թարգմանիչն էր, մասնակցում էինք «հին» ու «նոր» եվրոպաների գրականությունները հանդիպեցնող այդ ոդիսականին, որի ընթացքում կողմերը վերստին հայտնաբերում էին միմյանց, քանի որ խոշոր մշակույթների գերակայության պայմաններում ավելի փոքր երկրների մշակույթները և նրանց յուրահատուկ ինքնությունը հաճախ մնում էին տեսադաշտից դուրս:
-«Գրական տապանը» հենց դրա՞ զարգացումն էր:
-Իհարկե, «Գրական ճեպընթացը» մի մեծ ուտոպիա էր, որը եղավ ընդամենը մեկ անգամ` 21-րդ դարի նախամուտքին: Իսկ աշխարհը առաջ են շարժում ուտոպիաները: Հետո, ինչ խոսք, առաջանում են անտիուտոպիաներ, որը նույնպես բնական է: Իսկ մեր «Գրական տապանը» ահա անցկացվեց հինգերորդ անգամ. մեր հողի վրա այդ գնացքով սկսված երկխոսությունը գտել է մշտական շարունակություն: Միշտ շատ կարևոր է, թե ինչ մտածողական միջավայր է ստեղծվում: Իսկ այդ միջավայրն ստեղծում են արվեստները, գրականությունը, մեծ լսարան ունեցող գրողի խոսքը: Եվրոպայում շարունակում են կարդալ, գրախանութները չեն փակվում, ընթերցողը կա: Եվ Հայաստանի մասին ասված խոսքը միշտ էլ մի լրացուցիչ տարածություն է բացում մեր երկրի համար, ընդարձակում է մեր երկրի սահմանները, այդ սահմանները դարձնում մշակութային գիտակցության տարածություն: Այս տարիներին բազմաթիվ էսսեներ, ակնարկներ, բանաստեղծական շարքեր գրվեցին և հրատարակվեցին տարբեր երկրներում, տարածվեցին համացանցով, հայ գրողների գործերն սկսեցին ավելի շատ թարգմանվել ու ճանաչվել այդ երկրներում: Քո երկրի սահմանները որոշվում են քո մշակույթի սահմաններով: Որքան ավելի լայն է տարածված քո մշակույթը, այնքան ավելի ընդարձակ են քո սահմանները, այնքան ավելի շատ ես դու ներկա աշխարհի մեջ` այլ ժողովուրդների ճանաչողության ու տեսողության մեջ: Այս իմաստով շատ կարևոր էր, որ մարդիկ «Գրական տապանի» շրջանակում եկան Հայաստան, հետո եկան նորից ու նորից, հին անունների կողքին հայտնվեցին նորերը, և նրանցից ամեն մեկը նպաստեց, որ մեր երկրի իրական տարածությունն ավելանա իր գրվածքի չափով:

«ՀԱՅՈՑ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՈՒՆԻՎԵՐՍԱԼԻԶՄԻ ՄԱՍԻՆ»

-Առհասարակ, մենք գրականությունը, մշակույթը չենք ընկալում-արժևորում միայն իր գեղագիտական որակներով: Մեզ համար ոչ պակաս, եթե չասենք շատ ավելի կարևոր է, որ տվյալ գեղարվեստական գործը նպաստի մեր ազգի ճանաչմանը, մեր պատմական խնդիրների լուծմանը, մեր ինքնության հանրահռչակմանն ու պահպանմանը: Սա միայն հայերի՞ն բնորոշ երևույթ է:
-Հավանաբար, դա հետևանք է վերջին մի քանի դարերի պատմական ճակատագրի, որ բաժին է ընկել մեզ` հայերիս: Բայց Ձեր ասած նպաստելու հանգամանքն էլ է կախված գեղարվեստական արժեքից: Անարժեք բանը ինչպե՞ս կնպաստի: Նպաստում է միայն արժեքավորը: ՈՒրեմն, երբ մենք խոսում ենք գեղարվեստական գրականության, մշակույթի ունեցած բարերար ազդեցության, դրական հետևանքների մասին, նկատի ունենք բարձրարժեք արվեստը, բարձրարժեք գրականությունը: Մենք պետք է ձգտենք հասնել այն բանին, որ մեր ստեղծածը ոչ միայն մեզ հետ խոսի, այլև աշխարհի: Չլինի այնպես, որ հայը հային նամակ գրի, ինքն էլ կարդա: Հայն իր անունից, իր ձեռագրով նամակ պիտի գրի, բայց ոչ միայն հային, այլև մարդուն, աշխարհին, որպեսզի այդ նամակը չմնա միայն ներազգային շրջանառության սահմաններում: Փա՛ռք Աստծո, նման նամակների օրինակներ մեր մշակույթը բազմիցս տվել է: Ի վերջո, մեր երկիր եկողները մեր երկրի կերպարի հետ են շփվում: Կերպարն ինքնին հետաքրքիր է: Մենք քաղաքակրթությունների հավասարակշռության մի տարածք ենք, այստեղ շոշափվում են իրար հետ բախվող ու միաժամանակ իրար լրացնող քաղաքակրթությունները: Եվ այս տարածքում մեր գիտակցությունն ազատորեն խոսում է թե՛ Արևելքի, թե՛ Արևմուտքի հետ: Եվ մեր մշակույթն էլ բացված է թե՛ Արևելքի համար, թե՛ Արևմուտքի: Այդ երկուսի սինթեզներն ամենաազդեցիկներն են, ինչպես, օրինակ, Արամ Խաչատրյանի երաժշտությունը կամ Փարաջանովի արվեստը: «Նռան գույնը» պարսիկը և արաբը կարդում են որպես իրենց համար ընկալելի գորգ, դրանում տեսնում իրենց նշանային համակարգը, Արևելքի աշխարհի կոդերը: Բայց լեհերը կամ իտալացիք նույնպես այդ ֆիլմն ընկալում են իբրև իրենցը` ոչ միայն նրա բացառիկ, ինքնատիպ գեղարվեստական արժեքի շնորհիվ, այլև շնորհիվ այն բանի, որ այդ ֆիլմը ներթափանցված է քրիստոնեական հոգեգիտակցությամբ: Սա վկայում է հայոց մշակույթի ունիվերսալիզմի մասին: Արարատի շուրջը սփռված այս երկիրը` Հայաստանը, ունի տարբեր աշխարհների բանալին: Մեր ունեցած այս առավելությունները մենք պիտի գիտակցենք, պիտի օգտագործենք աշխարհում մեր սեփական տեղն ամրապնդելու համար` որպես քաղաքակրթական հավասարակշռության մի հանգույց:

«ԿԱ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԲԵՐԱԾ ԴԵՄՔ, ԵՎ ԱՄԵՆԱԿԱՐԵՎՈՐՆ ԱՅՆ Է, ՈՐ ԴԻՄԱԳԾԵՐԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ԴԵՄՔԸ ՉԿՈՐՉԻ»

-«Գրական տապանի» բացման արարողության ժամանակ վկայակոչեցիք շվեյցարացի գիտնական Ռիկլիի դիտարկումը Արարատ լեռան մասին: Փաստորեն, լեռան խորհուրդը միայն մենք չէ, որ զգում ենք:
-Ռիկլին 1911 թվականին արշավախմբի հետ բարձրացել է Արարատի գագաթը, որից հետո իր գրքում գրել է, որ Արարատ լեռը հավասարաչափ հեռավորության վրա է Ատլանտյան և Խաղաղ օվկիանոսներից, Բերինգի նեղուցից և Բարեհուսո հրվանդանից: Բերինգի նեղուցը Սիբիրը բաժանում է Ալյասկայից, Ասիան` Ամերիկայից, իսկ Բարեհուսո հրվանդանն Աֆրիկայի ծայրակետն է, որով էլ Աֆրիկան բաժանվում է Անտարկտիդայից: Համաշխարհային հավասարակշռությունն էլ ինչպե՞ս է լինում: Արարատը պատմաքաղաքակրթական հավասարակշռության կետն է: Այսինքն, Արարատը` իր տեղադրությամբ, և նրա շուրջը ստեղծված ժողովուրդը` իր մշակույթով, աշխարհագիտակցությամբ և ինքնագիտակցությամբ, արդեն իսկ լոկալ իրողություն չեն, և հայությունը մեկ արևելման ¥օրիենտացիայի¤ ժողովուրդ չէ: Դեպի իրեն են գալիս քաղաքակրթությունները: Եվ ինչպես հինավուրց, միֆական հիշողությունն է վկայում, տապանն էլ է այդտեղ գալիս: Իսկ սա լուրջ յուրահատկություն է և հետաքրքիր իրավիճակ է ստեղծում մեզ համար:
-«Գրական տապանի» մասնակիցներից մեկը, կարծեմ` ռումինացի գրող, որպես գեղարվեստափիլիսոփայական այլաբանություն, կարևորել էր Նորավանքի տակով հոսող գետի խորհուրդը, այն իմաստով, որ տարբեր ժամանակներում առաջացող աշխարհաքաղաքական հակամարտությունները ծագում և անցնում են, իսկ հայոց պատմությունն անընդհատ շարունակվում է: Այս և համանման զգացողություններն ու դրանց մասին գրվածքնե՞րն են «Գրական տապանի» ամենակարևոր ձեռքբերումները:
-Այս տարիներին բազմաթիվ արվեստագետներ եկան Հայաստան` ոչ միայն տապանի շրջանակում: Հայաստանում մի հետաքրքիր բան կա. մենք, կարծես, մեր պատմության մակերեսին ենք ապրում: Հավանաբար բոլորն են այդպես ապրում, ոչ միայն հայերը: Օրվա հոգսը երբեմն թույլ չի տալիս դարի խորհուրդը հասկանալ: Փոփոխական աշխարհում, անկայուն աշխարհում, մանավանդ վերջին քսան-քսանհինգ տարիների, միշտ էլ մարդը գիտակցորեն, թե ենթագիտակցորեն փնտրում է հենակետային արժեք: Եվ աշխարհում հավանաբար կան տեղեր, որոնց հետ հաղորդակցվելիս հանկարծ շոշափելի է դառնում այդ հենակետային արժեքի գիտակցությունը, սկսում ես տեսնել այն: Ի վերջո, խոսքը մի քանի հազար տարվա կենսափորձի մասին է` պատմության լաբիրինթոսների միջով անցած: Մեր արևմտյան գործընկերները մեկ-մեկ նեղսրտում են, որ Հայաստանում ժամը 11:00-ին հայտարարված նիստն սկսվում է 11:20-ին: Ես նրանց բացատրում եմ. նախ` եթե Արարատի մոտ ես, ո՞ւր շտապես, երկրորդ` մի քանի հազար տարվա պատմության մեջ քսան րոպե այսկողմ-քսան րոպե այնկողմը ի՞նչ մի էական բան է: Եվ այս բացատրությունը նրանց շատ է դուր գալիս: Երբ մարդիկ գալիս են Հայաստան և տեսնում այդ մետաֆիզիկական երևույթները, այդ Նորավանքը, այդ բնությունը, դրանց մեջ գտնում են իրենց փնտրած հենակետային արժեքը: Եվ տեսնում են նաև, որ ժողովուրդը, այնուամենայնիվ, այդ արժեքների մեջ, այդ արժեքների հետ ապրում է: Հնուց եկող բաներ կան, ծիսական երևույթներ, որ աշխարհը ոնց էլ փոխվի, այս ազգը դրանցից չի հեռանա: Գուցե առանձին մարդիկ փոխվում են, բայց ընդհանուր առմամբ էական ոչինչ չի փոխվում: Օտարները դա տեսնում են, դա նրանց հետաքրքրում է, նրանք դա համարում են ուրիշ մոտեցում, կյանքի ուրիշ փիլիսոփայություն, և գուցե ավելի հեռանկարային: Ամերիկացի ժամանակակից փիլիսոփա Պատրիկ Բեքքյունենն ասում է, որ աշխարհում չի գտնվի մի ժողովուրդ, որն ամբողջությամբ նման լինի իր հարյուր տարի առաջ ունեցած նկարագրին: Սրա մեջ, անշուշտ, ճշմարտություն կա: Մարդն էլ է դիմագծերով փոխվում տարիների ընթացքում, ինչպես փոխվում են ժողովուրդները: Բայց փոխվում են դիմագծերը, իսկ դեմքը` ոչ: Դիմագիծը այն է, ինչ բերում է ժամանակը, դեմքն այն է, ինչ դու բերում ես պատմությունից: Հիմա մեզանում պատմությունից բերված դեմք կա, որի վրա ժամանակը կարող է ինչ-որ նոր գծեր, խորշոմներ ավելացնել: Բայց ամենակարևորն այն է, որ դիմագծերի փոփոխության հետ դեմքը չկորչի:
-Դուք միշտ հետաքրքիր դիտարկումներ եք անում տարբեր հարցերի շուրջ: Օրինակ, ասում եք, թե մարդկությունը բաժանվում է երկու կատեգորիայի` «Փոքրիկ իշխանը» կարդացածների և չկարդացածների: Եվ այս հանգամանքը որոշում է նրանց կենսակերպը, մտածողությունը: Ի՞նչ եք կարծում, «Փոքրիկ իշխանը» կարդացածները բավականաչափ պոտենցիալ ունե՞ն` փրկելու համար եթե ոչ ամբողջ երկրագունդը` «Փոքրիկ իշխանը» չկարդացածներով հանդերձ, ապա գոնե իրենց` կարդացածների մոլորակը:
-Դա ներքին էկոլոգիայի խնդիր է: «Փոքրիկ իշխանը», այդ տեսակի գրականությունը որոշակի էկոլոգիական ռեժիմ են ստեղծում մարդու մեջ: Եվ եթե մարդն այդպես ապրում է, ուրեմն իր շուրջ մի որոշակի տարածություն այդ էկոլոգիայով է լցնում: Ինչքան շատ լինեն այդպիսի մարդիկ, այնքան մեծ միջավայր կմաքրեն, և մյուսների համար ապրելը մի քիչ ավելի կհեշտանա:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ